Դեպի Արցախի հյուսիսային նոր սահման՝ Մաղավուզ
Վերջին անգամ երբ Արցախում էինք, պատերազմ էր, ու Մարտակերտի շրջանի Մաղավուզ գյուղի բնակիչները պատսպարվել էին մոտակա անտառներում։ Պատերազմից հետո Մաղավուզը՝ ադրբեջանցիքի դիրքերից տասնյակ կմ հեռու, դարձավ ռուս խաղաղապահների վերջին պոստը հյուսիսից։ Փետրվարին որոշեցինք կրկին այցելել մաղավուզցիքին՝ այս անգամ հենց իրենց հայրենի գյուղում։
Ստեփանակերտի ճանապարհին անցնում ենք ռուս խաղաղապահների մի քանի անցակետերով։
— Զենքե՞ր։ Զինվորականնե՞ր, – հարցնում են։
— Չկա, – պատասխանում ա վարորդը ու բոլորը գլխով են անում։
Երբ անցնում ենք Շուշիի մուտքի մոտով, որտեղ հիմա ադրբեջանցի զինվորականներ են, ուղևորներն առաջ են գալիս, որ ավելի լավ տեսնեն թշնամու դրոշը։ Լրագրողներից մեկը Լորկայա ցիտում՝ «Բոլորիս էլ հետաքրքրում է, թե ինչն է կարող մեզ ցավեցնել»։
Ստեփանակերտի մուտքի մոտի վահանակը մեզ տեղեկացնում է, որ Պուտինը 2020 թվի «Տարվա մարդն» է ըստ տեղական մի ամսագրի։
Ստեփանակերտում կյանքը եռում է։ Մասամբ որովհետև այստեղ են Շուշիից ու Հադրութից տեղահանվածները։ Այնուամենայիվ, էն ռեստորաններում, որտեղ առաջ կհանդիպեիր անհանգստացած սերժանտ-մայորների, հիմա հանդիպում են դպրոցականները։ Խաղաղապահները քայլում են փողոցներով, տեղացիներից ուղղություն են հարցնում։ Ծանր են լվացքի պարանները, գիշերով վառ են լույսերը։
Խփած շուկան վերականգնել են։ Թարմ հացի հոտն ու ամենօրյա խոսակցությունների պատառիկները կախված են օդում։
Կարինեն պատմում է, որ պատերազմի ընթացքում ասել է իր իննամյա թոռանը, որ երբ նա մեծանա նույնպես պատերազմ է գնալու։
— Տատա, բա որ ինձ սպանե՞ն, ասեց։
Ծիծաղում է։
Մարտակերտ գնացող գազելի տոմսեր ենք առնում ավտոկայանից։ Տոմսարկղի կողքի հնաոճ սրճարանում սուրճ ենք խմում, սպասում մեկնելու ժամին։
Քրիստոսի հայացքի ներքո մի ժամից Մարտակերտում ենք։ Դե, ասում էին՝ Ղարաբաղում էլ հեռու տեղ չկա։
Մինչև Մաղավուզ՝ հյուսիսից նախավերջին գյուղը, տաս րոպե ա։
Երբ հասնում ենք նրանց տան մոտ, Արտուշը խոզերին ա կերակրում, իսկ Արմենուհին գործում ա։
Արմենուհին պատմում ա, որ նորածին թոռնիկի համար կոմբինեզոն ա գործում։ Փոքրիկի երեսնամյա հայրը՝ Անդրանիկը, զոհվեց նոյեմբերին Շուշիում, էդպես էլ երկրորդ որդուն չտեսավ։
Նորածին Արեգը հիմա մոր ու եղբոր հետ Երևանում ա։
Ցույց ենք տալիս Արմենուհուն ու Արտուշին նրանց լուսանկարները անտառից։ Պատերազմի ողջ ընթացքում նրանք՝ հրացաններն ուսերին, պատսպարվում էին մոտակա անտառներում ու պնդում, որ ամուր կանգնած են իրենց հողին։
– Ինչ լավ ժամանակներ էին։ Էտ ժամանակ չգիտեի էլ, որ լավ ժամանակներ են, – ասում է Արմենուհին, – մեկ-մեկ զարմանում եմ, որ չեմ գժվում։ Թվում ա՝ հեսա դուռը կբացի, տուն կգա մեզ համար հեքիաթի աշխարհ ենք ստեղծել էստեղ՝ գյուղում, իսկ Եռաբլուրը դաժան աշխարհն ա՝ իրականությունը։
Արմենուհին պատմում է, թե ինչքան ուշադիր ու քնքուշ էր Անդրանիկը, թե ոնց էր կարողանում ամենուր տեսնել գեղեցիկը։ Ապա ավելացնում․
– Հույս ունեմ ոչ մի մայր՝ նույնիսկ ադրբեջանցի մայր, չի զգա էն, ինչ ես եմ զգում։
Մաղավուզում հատկապես գեղեցիկ է արևածագը։
Մյուս օրը, Արմենուհու տանը նախաճաշելուց հետո, գնում ենք անտառում հանդիպած մյուս մաղավուզցիքին տեսնելու։
Ութսուներեքամյա Լիդան մենակ է ապրում, ասում է, որ հորիզոնին միանգամից կնկատի ցանկացած անցնող ադրբեջանցու։ Պատերին տարբեր տարիների օրացույցեր են՝ կարծես հավաքածու է։
Նորան պատմում է, որ տեսել է մի քանի խաղաղապահների, երբ եկեղեցի է գնացել ու նույնիսկ մի հավ է նրանց նվիրել։ Ասում է, որ շատ ուրախացան։
– Բայց ինչու՞ վերադարձաք, – հարցնում եմ ես, մտածելով, որ Երևանում ավելի ապահով կլիներ։
– Ես իմ վեց երեխաներին էս սարերում երգելով եմ մեծացրել, – պատասխանում է։
Հետո իր սենյակում գաղտնի պատմում է, որ տասնյոթ էր, երբ իրեն ամուսնացրին։ Նորան ասում է, որ առաջին ամիսն անընդհատ փորձում էր փախչել։
— Իմ համար չէր, ես շատ էի սիրում կարդալ, ուզում էի ուսուցչուհի դառնալ։
– Մեր գյուղը թուրքերից չորս կիլոմետր էն կողմ ա։ Դրա համար ստեղ ենք տեղափոխվել, – պատմում է դեղին բաճկոնով տղան, ապա պարծենում, որ բոլորից մեծ է, – կովերը անընդհատ թուրքերի կողմն էին գնում։ Իսկ գիտե՞ս, որ ես ամբողջ պատերազմ ստեղ եմ էղել պապայի հետ։
– Սուտ ա ասում, – միջամտում է մայրը, – իհարկե միանգամից էրեխեքին Երևան ուղարկեցինք։
Նրանց տան բակում ռուսերեն ու հայերեն նամակների մի կույտ կա։ Նամակներից մեկում՝ «Բա ո՞նց ես քնում էդտեղ մենակ», մյոնցւսում՝ «Անուշիկը մեծացել ա։ Մենք իրան մի բան հայերեն ասում ենք, ինքը ռուսերեն պատասխանում ա»։
Հայոց բանակի օրն ա։ Հուշարձանին մոտեցող գյուղացիք մի պահ դիպչում են ամեն սալիկին՝ մի պահ ափով դրանք տաքացնելով։
Արտուշը քննող հայացքով չափում ա պատը։ Շուտով իրա որդի Անդրանիկն ու տասնութամյա Վահե Վերդյանը Մաղավուզից նույնպես կհիշատակվեն այստեղ։
Դպրոցի տնօրենն ու Անդրանիկի քիմիայի ուսուցիչն արդեն ավելացրել են իր դիմանկարն ու կենսագրությունը դասարաններից մեկի պատին։ Բոլորի կենսագրությունները պատմում են ընկերասեր ու ժրաջան տղաների մասին։ Միջանցքում Առաջին արցախյանի զոհերի դիմանկարների վերևում Եղիշեի ցիտատի երկրորդ մասն է․ «Մահ ոչ իմացեալ մահ է, Մահ իմացեալ՝ անմահութիւն»։ Բայց ո՞վ կարա ասի էս տղաներից քանիսն են, որ իմացյալ մահով զոհվեցին։
Լուսանկարները՝ Նարեկ Ալեքսանյանի
Տեքստը՝ Նարե Նավասարդյանի